PFAS-verontreiniging in de bodem: wat moet u hierover weten? (Interview met Johan Ceenaeme, staf afdeling bodembeheer, OVAM)

Confocus-opleiding schept klaarheid

Dat doet hij tijdens een seminarie/virtual classroom dat Confocus organiseert voor professionals die (on)rechtstreeks met deze materie geconfronteerd worden. “Tijdens het seminarie ‘PFAS-verontreiniging in de bodem: wat zijn de recente ontwikkelingen en de uitdagingen?’ start ik met een situering van de belangrijkste basisprincipes (de chemische samenstelling van PFAS, positieve en negatieve eigenschappen, impact op de gezondheid,…), alvorens dieper in te gaan op specifieke aandachtspunten, zoals de inventarisatie van PFAS-verdachte activiteiten, het toetsingskader, de gevolgen van de vaststelling van een PFAS-verontreiniging en mogelijke saneringstechnieken. Tijdens eerdere infosessies merkte ik dat de meeste deelnemers weliswaar redelijk vertrouwd zijn met de PFAS- en PFOS-afkortingen, maar er zich niet bewust van zijn dat er ruim 6000 chemische stoffen zijn die een enorme impact kunnen hebben op mens en milieu. Tijdens het seminarie van Confocus wil ik hun blik verruimen.”

PFAS: verzamelnaam voor ruim 6000 chemische stoffen
“PFAS – wat staat voor poly- en perfluoralkylstoffen – is de verzamelnaam voor meer dan 6000 chemische stoffen waarin onder meer een combinatie van fluorverbindingen en alkylgroepen voorkomt” steekt Johan van wal. “Van nature komen deze chemische stoffen niet voor in het milieu. De Europese Unie heeft het gebruik ervan sinds 2006 aan banden gelegd.”

“Omdat PFAS water-, vet- en vuilafstotend zijn en goed bestand zijn tegen hoge temperaturen, zijn ze erg populair voor industriële toepassingen en consumentenproducten die we dagelijks gebruiken: van pannen met een antibaklaag, regenjassen, cosmetica, schoonmaakmiddelen, smeermiddelen tot blusschuim.”

Positieve en negatieve eigenschappen
Tot zover de goede eigenschappen. “Jammer genoeg hebben PFAS ook een aantal slechte eigenschappen” geeft Johan aan. “In eerste instantie zijn ze niet of amper afbreekbaar. Met andere woorden: als ze in het milieu terechtkomen, blijven ze daar voor eeuwig in aanwezig. Naast die persistentie zijn PFAS ook toxisch, met dus schadelijke effecten voor mens en milieu. Door hun hoge mobiliteit verspreiden ze zich snel en gemakkelijk in het milieu. En een laatste negatieve eigenschap is het feit dat ze bioaccumulerend zijn, wat betekent dat ze zich ophopen in mens, dier en plant.”

Verschillende categorieën
“In de grote familie van PFAS-stoffen maken we een onderscheid tussen enerzijds PFAS met lange koolstofketens – met acht of meer koolstofatomen – en anderzijds PFAS met kortere koolstofketens, met eerst zes en vervolgens slechts vier koolstofatomen. Voorbeelden van de eerste groep zijn PFOS en PFOA, terwijl we bij de tweede groep PFBS, PFBA en PFBSA aanvinken.”

In het verleden werden vooral PFAS met lange koolstofketens gebruikt” zegt Johan. “Die stoffen verspreiden zich minder snel, maar stapelen zich op in vetten en breken erg traag af in het milieu en het menselijk lichaam. Langzaam maar zeker is het besef doorgedrongen dat deze categorie gevaarlijke eigenschappen heeft. Daarom worden vandaag vooral PFAS met korte koolstofketens ingezet in de industrie: die stoffen stapelen zich minder op, maar verspreiden zich sneller en breken ook erg traag af in het milieu en het menselijk lichaam.”

Verspreiding in het milieu
Hoe verspreiden PFAS zich in het milieu? “Dat kan op verschillende manieren gebeuren” bevestigt Johan. “Vooreerst zijn er de bedrijven waar PFAS werd of wordt geproduceerd. In Vlaanderen gaat het om twee sites, namelijk 3M in Zwijndrecht en Chemours in Mechelen. Daarnaast zijn ook industriële bedrijven waar PFAS wordt gebruikt, potentiële verspreidingsbronnen. Denk bijvoorbeeld aan galvaniseerbedrijven of bedrijven die actief zijn in papierverwerking en textielveredeling.”

“Ook afvalverwerkende bedrijven – zoals stortplaatsen, waterzuiverings- en afvalverbrandingsinstallaties – verwerken PFAS-houdende materialen. Hierbij moet ik wel de kanttekening maken dat de verspreiding van PFAS tegengegaan kan worden door emissiebeperkende maatregelen zoals inkapseling, filtratie en rookgasreiniging.”

“Als vierde verspreidingsbron richten we onze blik op oefenterreinen van de brandweer en sites waar in het verleden een grote brand werd geblust met fluorhoudend blusschuim. Tot 2010 gebruikten brandweerkorpsen in ons land immers blusschuim met PFOS en PFOA voor het blussen van voornamelijk chemische branden. Op dergelijke sites is er dus ook een groot risico op PFAS-verontreiniging van bodem en grondwater.”

Impact op de menselijke gezondheid
“Van heel veel PFAS weten we nog niet welke ongewenste eigenschappen ze hebben” signaleert Johan. “In 2020 heeft de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) nieuwe toxicologische waarden uitgevaardigd die betrekking hebben op PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS. Van die laatste twee stoffen zijn in het verleden weliswaar al toxicologische waarden vastgesteld, maar toch weten we nog altijd niet goed hoe ze zich in de bodem en het grondwater gedragen. Zelfs specifieke analysemethodes scheppen vandaag nog geen klaarheid.”

“We weten wel dat veel PFAS niet of nauwelijks afbreken in het milieu. En dat eist zijn tol op vlak van de menselijke gezondheid. Via voedsel en drinkwater kunnen mensen teveel PFAS binnenkrijgen. In het verleden focusten wetenschappers vooral op de zogenaamde carcinogeniteit – de kankerverwekkende eigenschappen – van PFAS. Maar omdat die impact zich pas voordoet bij blootstelling aan hogere concentraties gedurende een langere periode, ligt de nadruk vandaag vooral op een verstoorde schildklierwerking, een verlaagde respons op vaccinatie, een verhoogd cholesterolgehalte, een lager geboortegewicht bij kinderen en een verlaagde vruchtbaarheid bij vrouwen.”

Johan haalt hierbij een belangrijk aandachtspunt aan: “Tot nu toe heeft men enkel studies gedaan over het feit dat men gezondheidseffecten vaststelt bij blootstelling aan verhoogde PFAS-concentraties. Maar we hebben nog geen verklaring waaróm dit zo is. Wetenschappers slagen er dus nog niet in om de chemische processen in kaart te brengen. Hopelijk komt hier snel een doorbraak.”

Vlaanderen: inventarisatie door OVAM
Tijdens het Confocus-seminarie besteedt Johan uitgebreid aandacht aan de inventarisatie van mogelijk PFAS-verontreinigde locaties in Vlaanderen. Hij licht toe: “In juni 2021 startte de OVAM met een inventarisatie van verdachte locaties, zowel van bedrijven als brandblusoefenterreinen. Vanuit onze organisatie hadden we in 2016 trouwens al een verkennende studie uitgevoerd om na te gaan waar PFAS aanwezig was. In samenwerking met het Vlaamse Departement Omgeving, de lokale besturen en het Netwerk Brandweer stelden we een lijst samen van bijna vijfduizend locaties met een mogelijk risico, waarvan vierduizend met een bedrijfsmatig karakter. Vanuit de OVAM bepalen we samen met experts waar verder onderzoek nodig is, met voorrang aan brandblusoefenterreinen, locaties bij woonzones en drinkwatergebieden.”

“Dankzij deze doorgedreven aanpak – mede onder impuls van de 3M-case die de voorbije maanden uitvoerig in de media kwam – staan we in Vlaanderen op dit vlak verder dan in de ons omringende landen. Al zien we ook in Nederland – meer specifiek in Zeeland – ook een steeds grotere bezorgdheid omtrent de PFAS-problematiek ontstaan. En ook de bouwsector bij onze noorderburen kreeg het de voorbije jaren zwaar te verduren door de PFAS-crisis.”

In dit verband verwijst Johan naar de oprichting door de OVAM van het internationale EmConSoil-netwerk. “Met dit internationaal georiënteerde netwerk – waarvan de afkorting staat voor Emerging Contaminants in Soil – willen we verschillende stakeholders uit diverse sectoren en landen een platform aanbieden om kennis en ervaringen uit te wisselen. Vanuit onze organisatie voorzien we regelmatig workshops.”

Link met bodemregelgeving
Wat de vierduizend bedrijfsmatige verdachte locaties betreft, bevestigt Johan dat de OVAM nog niet gestart is met het uitvoeren van een bodemonderzoek. “Voorlopig is er enkel een inventarisatie gebeurd. Voor verder onderzoek moet er er eerst nog de nodige politieke afstemming gebeuren. Maar wat de circa achthonderd brandblusoefenterreinen betreft, startten we in juli 2021 op eigen initiatief met bodemverkennende onderzoeken, die we bovendien zelf financierden. Dit zijn weliswaar geen klassieke oriënterende bodemonderzoeken, omdat we naast het terrein ook naar de volledige omgeving kijken. Wanneer we een verhoogde PFAS-verontreiniging vaststellen, sporen we de brandweerhulpverleningszones aan om een bodembeschrijvend onderzoek te laten uitvoeren. Op die manier ontstaat een link met de klassieke bodemdecreetprocedure.”

Streng normeringskader
Een topic waar Johan tijdens het Confocus-seminarie ook aandacht aan besteedt, is uiteraard het normeringskader en de historiek ervan. “Sinds 2008 hebben verschillende medische studies de grenswaarden voor PFOS en PFOA sterk naar beneden gedreven” bevestigt hij. In vijftien jaar tijd zijn de toelaatbare waarden van de EFSA duizendmaal verstrengd voor PFOS en net geen tienduizend maal voor PFOA. Die voortdurend strengere aanpak ligt mee aan de basis van de huidige discussies over de gevolgen van de gemiddelde blootstelling in Vlaanderen en de saneringsplicht bij risicovolle locaties. In vergelijking met pakweg tien jaar geleden lijken we – wat de aanwezigheid van PFAS-stoffen betreft – in een andere wereld te leven. Op basis van de huidige superstrenge normen zou je kunnen stellen dat heel Vlaanderen verontreinigd gebied lijkt te zijn…”

(auteur: Geert Van Cauwenberge)